Andolu’nun diğer bölgelerinde olduğu gibi Çorum yöresi aşiretlerine ilişkinde Osmanlı Arşivlerinde fazlaca bilgi ve belge yer almaktadır. Aşiretlerin bağlı üst boyları, mensubiyetleri, yaşadıkları kasabaları, köyleri, tasarruf ettikleri vakıf-zaviyeleri, kullandıkları yaylakları, kışlakları, katıldıkları isyanları, tabi tutuldukları tehçirleri, göçleri, yaptıkları işleri gibi pek çok konuda ayrıntılı bilgiler bulunmaktadır.
Tarihin derinliğine inmeden, bölge ahalisinin hafızalarında tazeliğini koruyan 18, 19 ve 20 yüzyıl da bölgeye iskan edilmiş Dedesli, Çorum Kürdü, Anamaslı, Cihan Beğli (Canbekli), Milli, Kavili, Çayan, Karkın, Evci, Kuyumcu. Eymür, Karakeçili Aşiretlerini örnekleyelim. Bu milleti bir birinden ayırmak isteyen tarihçi kılıklı diaspora kalemleri ile bazı sığ tarihçilerin “Sünnî, Alevî, Türk, Kürd, Sünnî Kürd, Alevî Kürd, Türkmen Alevî” ayrımcılığı ve Kürdün Alevîsi olmaz safsatalarına arşivlerden ve alandan cevap verelim.
Örnekler:
Dedesli Aşireti: Oğuzların, Eymür Boyu içerisinde bulunduğu bilinen aşiret üyelerinin tarihte İskilip ve Çorum idari sahasında, günümüzde Çorum/Uğurludağ ile İskilip İlçeleri idari sahalarında bulunan Dedesli adlı ova civarında kurulmuş 30 civarında köyde yurt tuttukları bilinir. Aşiret üyelerinin bir kısmının kendisini Kürd Alevîsi, bir kısmının Türkmen Alevîsi, bir kısmının da Sünnî Türkmen adıyla tanımladıkları görülür.
Örneğin: Çorum/Karakeçili köyü uzantıları“Kürd Alevî’si”, Kertme, Tutpınar, Hasandeğen, Hacıbeyli, Babaoğlu köyleri uzantıları “Türkmen Alevî’si”, Aşılıarmut, Çeltek, Hacıahmet, Saz, Boztepe ve Kızağlı köyleri uzantıları “Sünnî Türkmen” inanç kültüründe ve İnalözü köyünde yaşayan uzantıları ise bir kısmının Alevî, bir kısmının da Sünnî inanç kültüründe bulunmaktadırlar.
Çorum Kürdü Aşireti: Oğuzların, Döğer Boyuna bağlı olduğu bilinen aşiret Lekvanik ve Çorum kürdü adı ile de anılır. Çorum, Sungurlu, Uğurludağ yöresinde 20’yi aşkın köyde yurt tutmuş ve Çorum Kürdü adıyla anılmış aşiretin bir kısmının kendisini Alevî, bir kısmının Sünnî adıyla tanımladıkları görülmektedir.
Örneğin: Çorum İli Salur köyünde yurt tutmuş uzantıları ile Uğurludağ İlçesi Dağönü köyü ile Sungurlu İlçesi Tirkeş köyünde yurt tutmuş uzantıları kendilerini “Sünnî Türkmen” adı ile tanımladıkları, Çorum İli Kalehisar ve Delibekir köyünde yurt tutmuş uzantıları kendilerini “Çorum kürdü” adı ile tanımladıkları, Alaca İlçesi Kargın köyü ile Sungurlu İlçesi Espkıran köyünde yurt tutmuş uzantıları ise kendilerini “Alevî Türkmen” adı ile tanımladıkları anlaşılmaktadır.
Cihan Beğli Aşireti: Oğuzların, Kara Evli Boyuna bağlı olduğu anlaşılan aşiretin tarihi kaynaklar ve halk günlüğünde Cihanbeğli Türman Ekradı, Cihanikli, Canbekli adıyla da anıldığı bünyesinde bulundurduğu 50’yi aşkın aşiretle büyük bir teşekkül oluşturduğu anlaşılır. Anadolu’da olduğu gibi Çorum yöresinde de kalabalık bir nüfusa sahip olan aşirete bağlı oymakların da kendilerini Türk, Kürd, Sünnî Kürd, Kürd Alevîsi adlarıyla tanımladıkları görülmektedir.
Örneğin: Yozgat/Aydıncık İlçesi Büyük Toraman, Küçük Toraman, Kuyu, Benlioğlu, Kırımoluk, Güroğlu, Sakızlık ve Üzümlük köyünde yurt tutmuş uzantıları kendileri “Kürd Alevî’si” olarak tanımladıkları, Alaca İlçesi Küçükdona köyü, Çorum İli Güllücek köyü ve Sarışeyh köyünde yurt tutmuş uzantıları ile yine Aydıncık İlçesi Kösrelitatar ve Kocabekiroğlu köyü uzantıları kendilerini “Sünnî Kürd” olarak tanımladıkları ve söz konusu köylerin bazıları Kurmançi, bazıları Zaza adıyla anılan bölge ağızları konuştukları, Çorum/İnalözü köyü, Ortaköy İlçesi Aştavul kasabası ile Sungurlu İlçesi Demirşeyh köyünde yurt tutmuş uzantıları ise kendilerini “Sünnî Türkmen” olarak tanımladıkları görülmektedir. Aşiret üyelerinin de pek çoğunun halen akrabalık ilişkilerini sürdürdükleri bilinmektedir.
Anamaslı Aşireti: Avşar Boyu arasında bulunan aşiretin Çorum yöresinde yaygın bir nüfusa sahip oldukları anlaşılır. Sungurlu İlçesi Kaledere ve Ortakışla köyünde yurt tutmuş uzantıları kendilerini “Sünnî Türkmen” adı ile tanımladıkları, Alaca İlçesi Harhar köyü ile Karakaya köyünde yurt tutmuş uzantıları kendilerini “Alevî Türkmen” adı ile tanımladıkları, Alaca İlçesi Keşlik köyünde yurt tutmuş uzantıları ise kendilerini “Kürd Alevî’si” adı ile tanımladıkları görülmektedir.
Çayan Aşireti: Oğuzların Bayındır Boyuna bağlı olduğu bilinen aşiret üyelerinin Sungurlu, Uğurludağ, Mecitözü yöresinde yurt tuttukları tarihi kaynaklardan anlaşılır. Pek çok aşiret gibi bu aşirete bağlı obaların da bir kısmı kendisini Alevî adıyla tanımlarken, bir kısmının Sünnî adıyla tanımladıkları görülmektedir.
Örneğin: Amasya Göynücek İlçesi Çayan köyü, Uğurludağ İlçesi eski adı Karavdar olan Gökçeağaç köyü, Sungurlu İlçesi Oyaca ve Sarıkamış köyünde yurt tutmuş aşiret üyeleri “Alevî” inanç kültüründe iken, Uğurludağ İlçesi Tozluburun köyü, Sungurlu İlçesi Çavuşçu ve Ortakışla köylerinde yurt tutmuş uzantıları “Sünnî” inanç kültüründe bulunmakta, Sungurlu İlçesi Çayan köyünde yurt tutmuş uzantılarının ise bir kısmının kendisini “Alevî”, bir kısmının da Sünnî adıyla adlandırdıkları görülmektedir.
Karkın Aşireti: Adını Oğuzların Karkın Boyundan aldığı anlaşılan aşiretin, Malatya, Kahramanmaraş, Diyarbakır, Antep, Mardin, Erzurum, Eskişehir yöresinde uzantılarının bulunduğu ve Dede Kargın Tarikat Ocağı’nı yüzlerce yıldan beri yaktıkları bilinir. Aşiret üyelerinin bir kısmının bölge ağızlarından Kurmançi ve yahut Zaza ağzı kullanıp kendisini “Kürd Alevîsî” adıyla tanımlarlarken, bir kısmının söz konusu bölge ağızları bilmediği ve kendilerini Türkmen Alevî adıyla tanımladıkları, bir kısmının da “Sünnî Kürd” adıyla tanımladığı anlaşılmaktadır.
Örneğin: Aşiret üyelerinin tarihte Çorum/Hüseyin-Abâd Nahiyesi idari sahasında kurulmuş Geçit, Akpınar, Alifakih, Çapanpınar, Karamahmut, Geven, Çelebibağ, Yağlı, Kızıllar, Koçhisar, Gerdekkaya, Sapmaz, Kayacık, Muratseyfi, Kabaklı köyleri, Yozgat İli idari sahasında bulunan Çandır (günümüzde ilçe) karyesi, İskilip kazası Ulukargın köyü, Mecitözü İlçesi idari sahasında kurulmuş Karkın, Sarısülemiş, Şahyörükleri ve Mühreler adlı yerleşim yerlerinde yaşadıkları ve boy mensuplarının günümüzde, bir kısmının Alevî, bir kısmının Sünnî kültüründe olduğu görülmektedir.
Karakeçili Aşireti: Oğuzların Kayı Boyuna bağlı olduğu bilinen aşiret üyelerinin Çorum İli merkeze bağlı Karakeçili köyünde yurt tutmuş uzantıları kendilerini “Kürd Alevî’si” olarak tanımladıkları, bu aşiretin uzantısı olan Boğazkale İlçesi Karakeçili köyünde yurt tutmuş akrabaları kendilerini “Sünnî Kürd” adı ile tanımladıkları, Kırıkkale İli Karakeçili İlçesinde yurt tutmuş uzantıları ise kendileri “Sünnî Türkmen” olarak tanımladıkları görülmektedir.
Kavili Aşireti: Kayı Boyu arasında bulunan aşiretin Adıyaman, Erzurum, Muş, Bingöl, Erzincan, Tunceli, Çorum, Kırşehir ve Sivas yöresinde uzantıları bulunduğu anlaşılmaktadır. Aşiretin, Adıyaman yöresi uzantıları, Çorum/Alaca İlçesine bağlı Büyükkeşlik köyü, Çikhasan köyü, Mecitözü İlçesi Akpınar köyü ve Ortaköy İlçesine bağlı Kızılhamza köyünde yurt tutmuş uzantıları kendilerini “Kürd Alevî’si” olarak tanımladıkları, Çorum İli merkeze bağlı Keşlik köyü, Boğazkale İlçesi Yazır köyü, Alaca İlçesi İmat köyünde yurt tutmuş uzantıları kendilerini “Türkmen Alevî’si” olarak tanımladıkları, Aydıncık İlçesi Kösreli köyü uzantıları kendilerini “Sünnî Kürd” olarak tanımladıkları, Sungurlu İlçesine bağlı Sarıcalar ve Hacıosman köyü ile İskilip İlçesine bağlı Yerli köyünde yurt tutmuş uzantıları da kendilerini “Sünnî Türkmen” olarak adlandırdıkları görülmektedir.
Evci Aşireti: Tahtacı Aşiretlerinin diğer bir adı da Evcidir. Aşiret üyelerinin bir kısmının Sünnî, bir kısmının Alevî inanç kültüründe bulunduğu arşiv ve saha araştırmalarından anlaşılır. Buna örnek, Çorum İli civarında kurulmuş Altı tane Evci adlı köy bulunur. Bunlardan üçünün “Alevî” inanç kültüründe, üçünün ise “Sünnî” inanç kültüründe bulunması verilebilir. Ayrıca Yozgat İli Akdağmadeni İlçesine bağlı Aşağı Evci, Yukarı Evci köyleri “Alevî”, Boğazkale İlçesi Evci kasabası “Sünnî” inanç kültüründe bulunması örneklerdendir.
Çakallı Aşireti: Çakal Bayatı, Avşar Çakalı, Çekolu, Çelekanlı adları ile anılır. Aşiretin Besni İlçesi Büyükçakallı köyü uzantıları kendilerini “Sünnî Kürd” adı ile tanımladıkları, Çorum İline bağlı Dutçakallı (Morsümbül), Seydimçakallı, Üçdam, Arpalık ve Sarıyar köylerinde yurt tutmuş uzantıları kendilerini “Alevî Türkmen” adı ile tanımladıkları, Amasya idari sahasında kurulmuş eski adı Kürdler olan Ardıçlar köyü ahalisi kendilerini ‘Kürd Alevî’si’ adıyla tanımladıkları, Delice İlçesi Elmalı köyünde yurt tutmuş uzantıları kendilerini “Abdal Türkmen” adı ile tanımladıkları, Akdağmadeni İlçesi Körük ve Karaçokrak köyü, Aksaray ve Çankırı/Eldivan İlçe merkezinde yurt tutmuş uzantılarının da kendilerini “Sünnî Türkmen” adıyla tanımladıkları görülmektedir.
Kuyumcu Aşireti: Avşar Boyuna bağlı olduğu bilenen aşiret üyelerinin Çorum, Sungurlu, Alaca yöresinde kurulmuş 20’ye yakın köyde yurt tuttuğu Osmanlı arşivlerinden anlaşılır. Aşiret üyelerinin Ankara/Çubuk İlçesi Kuyumcu köyü ile Çorum İli Sapa ve Hamdi köyünde yurt tutmuş uzantıları kendilerini “Alevî Türkmen” adı ile tanımladıkları, Sarımbey köyünde yurt tutmuş uzantıları “Kürd Alevî’si” adı ile tanımladıkları, Sungurlu İlçesi Topuz köyünde yurt tutmuş uzantıları ise kendilerini “Sünnî Türkmen” olarak tanımlamaktadırlar.
Eymür Aşireti: Eymür Boy mensuplarının kurduğu anlaşılan Çorum/Eymir köyünün tarihte Ekrâd-ı Eymür adıyla, diğer bir anlatımla “Kürd Eymür’ü” adıyla anıldığı bilinir. Eymür Boy mensuplarının da diğer boylarda olduğu gibi bir kısmının kendisini Kürd, bir kısmının Alevî, bir kısmının da Sünnî adıyla tanımladıkları anlaşılır. Kırıkkale/Delice İlçesi İmirli köyü kurucularının kendilerini “Türkmen Alevîsi”, adıyla tanımladıkları, Sungurlu İlçesi eski adı Eymir olan İmirli köyü ahalisi de kendilerini “Sünnî Türkmen” adıyla tanımladıkları anlaşılır.
Kayı Boyu: Boy mensupları tarafından kurulmuş Amasya/Eski adı Kürdler Kayı olan Karadayı köyü ahalisi kendilerini ‘Sünni Türkmen’ adıyla tanımladıkları, Mecitözü İlçesi Kayı köyünde yurt tutmuş oymaklar kendilerini “Kürd Alevî’si” adı ile tanımladıkları, Amasya/Merzifon İlçesi merkezi, Çorum/Ortaköy İlçesi İncesu köyü, Sungurlu İlçesi Kaledere, Karaoğlu köyleri ve Anadolu’nun diğer yörelerinde yurt tutmuş uzantıları “Sünnî Türkmen” adı ile tanımladıkları görülmektedir.
Anadolu’nun diğer bölgelerinde olduğu gibi Çorum yöresinde yurt tutmuş ve kendisini Sünni adıyla adlandıran oymakları Ümmet esasıyla öğretilerini sunan Uşak-î, Halvet-î, Kadr-î, Nakş-î, Mevlevi, Ruha-i gibi tarikatlar bünyesinde inanç, ibadet geleneklerini yaşarlarken, kendisini Alevi Türkmen adıyla adlandıran oymakların Millet esasıyla öğretilerini sunan Bektaş-î ve Safevî tarikatlarına bağlı Güvenç Abdal, Ali Baba, Feyzullah Baba, Azak Baba, Koçi Baba, Şah İbrahim, Dedemoğlu, Pir Sultan Abdal, Dede Kargın, Sabıroğlu, Ulaş gibi adlarla anılan tarikat ocakları bünyesinde inanç, ibadet geleneklerini yaşadıkları, kendisini Kürd Alevîsi adıyla tanımlayan oymaklarında tarihi tarikatlardan Vefa-î, Baba-î, Kalender-î, Haydar-î tarikatları bünyesinde öğretilerini sunan Ağu İçen, Şeyh Çoban, İmam Rıza, Kara Donlu, Seyyid Mekan, Saru Saltuk (Saltuklu) gibi tarikat ocakları (dergah) larına bağlı Türk-İslam inanç ibadet geleneklerini işledikleri Osmanlı kaynakları ve halk günlüğünden anlaşılır.
Ayrıntılı ve kayrakçalar için: Bilgeoğuz Yayınlarında yayın hayatına geçirdiğimiz Oğuz Boyları, Aşiret, Oymak, Cemaatler adlı eserimizin Şecere Baskısına bakınız.
Araştırmacı Yazar
İsmail UÇAKCI
Türk Tarih Kurumu Arşiv Şefi (Emekli)